Bab 2 Penggunaan fonem ng- dalam Bahasa Melayu Brunei

BAB 2

KONSEP

2.0       PENGENALAN

Bab ini akan membicarakan terlebih dahulu mengenai bidang morfologi dengan mengaitkannya kepada konsep fonem /ŋ/ dalam BMB dengan  imbuhan awalan mang- dalam BMB dan awalan meng- yang digunakan dalam BMS. Bab ini juga akan membincangkan mengenai fungsi fonem /ŋ/ dalam BMB; fonem /ŋ/ dalam BMB; fonem /ŋ/ sebagai imbuhan awalan; fonem /ŋ/ sebagai penyisipan dalam kata nama yang berimbuhan akhiran –ku dan fonem /ŋ/ sebagai penyisipan nasal dalam kata kerja yang berimbuhan akhiran –ku.

2.1       MORFOLOGI

Menurut Nik Safiah Karim et. al (1989:3), morfologi merupakan bidang ilmu yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata. Beliau juga mendefinisikan bahawa struktur kata merupakan susunan bentuk bunyi ujaran atau lambang (tulisan) yang menjadi unit bahasa yang bermakna. Bentuk kata pula rupa unit tatabahasa sama ada berbentuk tunggal atau hasil daripada proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan. Manakala penggolongan kata ialah proses yang menjeniskan perkataan yang berdasarkan keserupaan bentuk dan/atau fungsi dengan anggota lain dalam golongan yang sama. Secara tidak langsung morfologi dalam bahasa Melayu merupakan  bidang yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata dalam bahasa Melayu. Kajian fonem /ŋ/ adalah sebahagian daripada bidang morfologi yang akan dibicarakan pada bahagian-bahagian yang seterusnya, iaitu yang berkaitan dengan imbuhan.

2.2       IMBUHAN AWALAN

Imbuhan awalan merupakan imbuhan yang diletakkan pada awal kata dasar untuk menerbitkan kata baru dengan makna yang baru dan mempunyai fungsi yang baru khususnya, ia juga merupakan bentuk morfem yang tidak boleh hadir bersendirian dalam ayat, iaitu harus diimbuhkan pada bentuk yang lain yang merupakan kata dasar, (Nik Safiah Karim, 2010: 42).  Dalam BMS, imbuhan merupakan satu proses untuk menerbitkan suatu kata, iaitu dengan menggandingkan imbuhan pada kata dasar dan melahirkan perkataan-perkataan terbitan. Terdapat empat jenis imbuhan yang terdapat dalam proses pembentukan kata kerja bahasa Melayu, salah satunya ialah imbuhan awalan kata kerja, iaitu awalan meN-.

2.2.1    Awalan meN-

Imbuhan awalan meN- merupakan awalan yang membentuk kata kerja sama ada kata kerja transitif atau tak transitif. Imbuhan jenis ini mempunyai empat varian, iaitu yang terdiri daripada me-, mem-, men dan meng- dan keempat-empat varian, tersebut digabungkan dengan kata dasar bergantung pada huruf pertama yang akan bercantum dengannya. Dalam kajian ini, kajian hanya akan menumpukan kepada salah satu varian imbuhan awalan meN-, iaitu meng-, kerana varian berkenaan mempunyai pertalian rapat dengan permasalahan kajian dan objektif yang ingin dicapai dalam kajian ini. Secara ringkasnya, imbuhan awalan meng- digunakan apabila bertemu dengan kata dasar yang dimulai dengan huruf konsonan yang terdiri daripada g, gh, k, kh dan h, dan huruf vokal yang terdiri daripada a, e, i, o dan u.

Contohnya ialah:

Kata dasar	-	Kata terbitan
ajar	-	mengajar
ejek	-	mengejek
ikat	-	mengikat
untung	-	menguntungkan
gegar	-	menggegar
ghaib	-	mengghaibkan
khuatir	-	mengkhuatiri
hilang	-	menghilang
kacau	-	mengacau
kipak	-	mengipak

Contoh-contoh di atas memperlihatkan perkataan-perkataan yang berbentuk kata kerja  yang telah diberi pengimbuhan awalan meng-, contoh nya ajar menjadi mengajar; ejek menjadi mengejek; ikat menjadi mengikat; untung menjadi menguntung; gegar menjadi menggegar; ghaib menjadi mengghaibkan; khuatir menjadi mengkhuatiri dan hilang menjadi menghilang. Namun begitu, terdapat beberapa perkataan yang pada dasarnya dimulai dengan huruf konsonan seperti huruf ‘k’ dan mengalami pengguguran dan digantikan dengan fonem vokal bagi menyesuaikan sebutannya, contohnya kacau menjadi mengacau; kipak menjadi mengipak dan lain-lain.

2.3       FONEM /Ŋ/

Menurut L. Bloomfield (1933:79) mengatakan “a minimum unit of distinctive sound feature is a phoneme” yang bermaksud unit minima yang menunjukkan bunyi yang berbeza adalah fonem ataupun “a phoneme is one of the significant units of sounds, or a constrastive sound unit”, yang bermaksud fonem merupakan salah satu unit bunyi yang bersignifikan, ataupun unit bunyi yang memperlihatkan perbezaan (Kenneth L. Pike, 1962:63). Fonem juga diertikan sebagai satuan terkecil yang membezakan makna yang diperolehi dalam proses pemenggalan, dalam erti kata, ia merupakan segmen terkecil yang membezakan makna yang dikenali sebagai fonem penggalan (segmental fonem). (Sato, 1998:77).

Sehubungan itu, fonem /ŋ/ dalam BMB adalah fonem yang digunakan pada permulaan sesuatu kata, dan ia boleh diibaratkan/merupakan sebahagian daripada imbuhan awalan mang- dalam BMB dan awalan meng- dalam BMS, sama ada perkataan tersebut berbentuk kata kerja transitif ataupun tak transitif. Contoh-contoh berkenaan dengan imbuhan awalan tersebut boleh diperolehi dalam contoh-contoh perkataan yang diberikan dalam bahagian 1.2.1 di atas.

Manakala, penggunaan imbuhan awalan {mang-} dalam BMB pula berpengaruh daripada sistem tatabahasa BMS, iaitu {meng-} yang telah lama digunapakai sehinggalah sekarang. Oleh yang demikan, perkataan-perkataan dalam BMB mula menggunakan imbuhan awalan meng- dengan kata dasar atau kata kerja dalam BMB, contoh:

KATA DALAM BMB	-	BMB	=	MAKSUD DALAM BMS
ampai	-	mangampai	=	meletakkan
arik	-	mangarik	=	memangggil
akun	-	mangakun	=	mengaku
ampas	-	mangampas	=	menghempas
kipak	-	mangipak	=	mengendong
urak	-	mangurak	=	membuka
kabat	-	mangabat	=	menutup
guring	-	mangguring	=	menggoreng
katuk	-	mangatuk	=	mengetuk

Contoh-contoh perkataan di atas memperlihatkan bagaimana perkataan-perkataan BMB diberikan imbuhan awalan mang-, iaitu terdiri daripada: ampai menjadi mangampai, arik menjadi mangarik, akun menjadi mangakun, ampas menjadi mangampas, kipak menjadi mangipak, urak menjadi mangurak, kabat menjadi mangabat, guring menjadi mangguring, dan katuk menjadi mangatuk. Secara tidak langsung, kita dapat memerhatikan penggunaan fonem /ŋ/ dalam BMB dan imbuhan awalan mang- dalam BMB akan digugurkan dan diambil sebahagian daripada imbuhan awalan meng- itu diambil menjadi fonem ng-. Hal ini akan disentuh pada bahagian seterusnya.

2.3.1    Fungsi Fonem /ŋ/

Dari sudut pandangan morfologi-fonetik, Fonem /ŋ/ mempunyai fungsi yang sama dengan  imbuhan awalan mang-, iaitu bertindak sebagai imbuhan yang membentuk kata kerja, ini adalah kerana fonem /ŋ/ merupakan sebahagian daripada awalan tersebut yang secara tidak langsung dapat membezakan di antara keduanya ialah pengguguran me daripada meng- yang akhirnya menghasilkan fonem ng atau /ŋ/ yang digunakan dalam BMB.  Fungsi fonem /ŋ/ boleh dibahagikan kepada tiga bahagian, iaitu sebagai (1) imbuhan awalan, (2) penyisipan nasal dalam kata nama yang berakhir dengan singkatan ‘-ku’, (3) penyisipan nasal dalam kata kerja yang berakhir dengan singkatan ‘-ku’ dan (4) penambahan fonem  /ŋ/  pada akhir kata. Perkara ini akan dibicarakan secara lebih lanjut lagi pada bahagian-bahagian yang seterusnya.

2.4       FONEM /Ŋ/ DALAM BMB

Dalam BMB, penggunaan fonem /ŋ/ digunakan bagi membentuk kata kerja dan juga terdapat dalam kata nama, ia dapat dilihat melalui tiga bahagian, iaitu terdiri daripada:

1.      Fonem /ŋ/ sebagai imbuhan awalan,

2.      Fonem /ŋ/ sebagai penambahan pada akhiran kata nama,

3.      Fonem /ŋ/ sebagai imbuhan sisipan dalam kata nama yang berakhiran dengan singkatan ‘–ku’,

4.      Fonem /ŋ/ imbuhan sisipan dalam kata kerja yang berakhiran dengan singkatan ‘–ku’.

2.4.1    Fonem /ŋ/ Sebagai Imbuhan Awalan

Fonem ini digunakan bagi membentuk perkataan-perkataan yang bermula dengan huruf vokal dan konsonan yang terdapat dalam BMB, iaitu terdiri daripada vokal a, i dan u, serta huruf konsonan g, h, l dan k bagi membentuk kata kerja. Perkataan-perkataan berikut merupakan sebahagian perkataan-perkataan dalam BMB yang berfonemkan /ŋ/ sebagai imbuhan awalan:

No.	Perkataan BMB	à	Perkataan yang berawalan fonem /ŋ/	à		BMS
1.	Ampai	à	ngampai	à	/ŋampai/	meletakkan
2.	Arik	à	ngarik	à	/ŋarik/	memanggil
3.	Abab	à	ngabab	à	/ŋabab/	bertiarap
4.	Angkut	à	ngangkut	à	/ŋangkut/	mengangkut
5.	Ampas	à	ngampas	à	/ŋampas/	menghempas
6.	Irit	à	ngirit	à	/ŋirit/	menarik
7.	Kupas	à	ngupas	à	/ŋupas/	mengupas
8.	Kurik	à	ngurik	à	/ŋurik/	mengorik
9.	Intu	à	ngintu	à	/ŋintu/	meminta
10.	Kacau	à	ngacau	à	/ŋacau/	mengacau
11.	Kipak	à	ngipak	à	/ŋipak/	mengipak
12.	Urak	à	ngurak	à	/ŋurak/	membuka (tikar)
13.	Unggak	à	ngunggak	à	/ŋunggak/	menidurkan (bayi)
14.	Gitawu	à	nggitawu	à	/ŋgitawu/	memberitahu
15.	Kilar	à	ngilar	à	/ŋilar/	menipu
16.	Kurabat	à	ngurabat	à	/ŋurabat/	bunyi bising
17.	Gustan	à	nggustan	à	/ŋgustan/	mengundur
18.	Gagar	à	nggagar	à	/ŋgagar/	mengegar

Berdasarkan contoh yang diberikan di atas iaitu bermula daripada nombor (1) sehingga (18) merupakan perkataan-perkataan yang kata dasarnya terdiri daripada kata kerja. Perkataan-perkataan tersebut telah mengalami pengimbuhan dengan berfonemkan /ŋ/ pada permulaan katanya, contohnya di sini ialah (1) ampai menjadi ngampai, (2) arik menjadi ngarik; (3) abab menjadi ngabab; (4) angkut menjadi ngangkut; (5) ampas menjadi ngampas; (6) irit menjadi ngirit; (7) kupas menjadi ngupas; (8) kurik menjadi ngurik; (9) intu menjadi ngintu; (10) kacau jadi ngacau; (11) kipak menjadi ngipak; (12) urak menjadi ngurak; (13) unggak menjadi ngunggak; (14) gitawu menjadi nggitawu; (15) kilar menjadi ngilar; (16) kurabat menjadi ngurabat; (17) gustan menjadi nggustan dan (18) gagar menjadi nggagar.

2.4.2    Fonem /ŋ/ Sebagai Penambahan Pada Akhiran Kata Nama Yang Berakhir Dengan Fonem Vokal.

Fonem /ŋ/ digunakan sebagai penambahan atau imbuhan pada akhiran kata nama yang berakhir dengan fonem vokal, contohnya:

No.	Perkataan BMB	à	Perkataan berimbuhan fonem /ŋ/	à		BMS
19.	Lampu	à	lampung	à	/lampuŋ/	lampu
20.	Pula	à	pulang	à	/pulaŋ/	pula

Setakat ini, kajian tidak banyak mendapati perkataan yang tergolong dalam kata nama yang berakhir dengan fonem /ŋ/, namun contoh di atas dalam (19) memperlihatkan bagaimana perkataan lampu menjadi lampung melalui proses penambahan fonem /ŋ/ pada akhir perkataan yang berfonemkan vokal. Begitu juga dalam (20) perkataan pula menjadi pulang dengan memberikan penambahan fonem /ŋ/ pada akhir kata tersebut.

2.4.3    Fonem /ŋ/ Sebagai Imbuhan Sisipan Dalam Kata Nama Yang                            Berakhiran             Dengan Singkatan -Ku

Fonem /ŋ/ digunakan sebagai imbuhan yang bersisipan dalam kata nama yang mempunyai imbuhan. Dalam BMB, terdapat perkataan yang berimbuhan bersisipan dengan fonem /ŋ/ yang berakhir dengan singkatan ‘–ku’, contohnya:

No.	Kata dasar	+	Penyisipan nasal fonem /ŋ/	+	KGN1	à		BMS
20.	Mama	+	ng	+	ku	à	/mamaŋku /	ibuku
21.	Bapa	+	ng	+	ku	à	/bapaŋku/	bapaku
22.	Laki	+	ng	+	ku	à	/lakiŋku/	suamiku
23.	Sudu	+	ng	+	ku	à	/suduŋku /	suduku
24.	Matuka	+	ng	+	ku	à	/matukaŋku/	keretaku
25.	Adiku	+	ng	+	ku	à	/adiŋku /	adikku
26.	Kaka	+	ng	+	ku	à	/kakaŋku /	kakakku
27.	Buku	+	ng	+	ku	à	/bukuŋku/	bukuku
28.	Cucu	+	ng	+	ku	à	/cucuŋku/	cucuku
29.	Siku	+	ng	+	ku	à	/sikuŋku /	sikuku
30.	Kaki	+	ng	+	ku	à	/kakiŋku/	kakiku

Perkataan-perkataan yang bernombor (20) hingga (30) merupakan perkataan-perkataan yang terdapat dalam BMB khususnya kata nama yang menggunakan fonem /ŋ/ sebagai sebahagian daripada kata nama berkenaan. Penggunaan fonem /ŋ/ sebagaimana yang diperlihatkan di atas diletakkan di tengah-tengah perkataan, iaitu  di antara kata nama dan akhiran –ku, sebagai contoh dalam (20) mamaku menjadi mamangku; (21) bapaku menjadi bapangku; (22) lakiku menjadi lakingku; (23) suduku menjadi sudungku; (24) matukaku/mutukaku menjadi matukangku/mutukanku; (25) adiku menjadi adingku; (26) kakaku menjadi kakangku; (27) bukuku menjadi bukungku; (28) cucuku menjadi cucungku; (29) sikuku menjadi sikungku dan (30) kakiku menjadi kakingku.

2.4.4    Fonem /ŋ/ Imbuhan Sisipan Dalam Kata Kerja Yang Berakhiran                     Singkatan -Ku

Pada bahagian sebelum ini, kajian ada membicarakan tentang fonem /ŋ/ yang digunakan sebagai penyisipan nasal dalam kata nama. Maka, dalam bahagian ini, kajian akan membincangkan mengenai fonem /ŋ/  yang  digunakan sebagai penyisipan nasal dalam kata kerja yang berakhir dengan singkatan ‘-ku’, sebagaimana contoh yang diberikan di bawah ini:

No.	Kata dasar	+	Penyisipan nasal	+	KGN1	à		BMS
31.	Uja	+	ng	+	ku	à	/ujaŋku/	kataku
32.	Kata	+	ng	+	ku	à	/kataŋku/	kataku
33.	Nya	+	ng	+	ku	à	/nyaŋku/	kataku
34.	Daya	+	ng	+	ku	à	/dayaŋku/	dayaku
35.	Usaha	+	ng	+	ku	à	/usahaŋku/	usahaku

Daripada contoh yang diberikan di atas, iaitu bermula dari nombor (31) hingga (35), merupakan contoh perkataan dalam bentuk kata kerja yang digunakan dalam BMB yang mempunyai sisipan fonem /ŋ/  dan diakhiri dengan singkatan ‘–ku’. Dalam perkataan yang bernombor (31), perkataan Ujangku bermaksud ‘ujaku’ ataupun ‘kataku’, maka dalam BMB, fonem /ŋ/  telah disisipkan dalam perkataan berkenaan dengan diikuti oleh akhiran ‘–ku’, begitu juga dengan perkataan yang bernombor (32), iaitu kataku menjadi katangku; (33) nyaku menjadi nyangku; (34) dayaku menjadi dayangku dan (35) usahaku menjadi usahangku.

Sebagai kesimpulannya, fonem /ŋ/  yang digunakan dalam kata nama dan kata kerja sebagai imbuhan sisipan hendaklah diakhiri dengan singkatan –ku, tanpa akhiran singkatan –ku, maka fungsi fonem /ŋ/  sebagai imbuhan sisipan akan tidak kelihatan khususnya dalam BMB.